জীৱনৰ অন্তহীন আশা-আকাংক্ষাৰ প্ৰতীক “ওৱেটিং ফৰ গডো“

 

বিংশ শতাব্দীৰ এখন বিশ্ব বিখ্যাত নাটক হ’ল ছেমুৱেল বাৰ্কলে বেকেটৰ “ওৱেটিং ফৰ গডো“ ৷ বেকেট আছিল আধুনিক ইউৰোপীয় সাহিত্যৰ এজন স্বনামধন্য নাট্যকাৰ  ৷  দ্বিতীয় বিশ্ব যুদ্ধৰ  পিছত যেতিয়া সমগ্ৰ মানৱ জাতিয়ে এক ধ্বংস যজ্ঞ আৰু  অৱক্ষয়ৰ মাজেৰে পাৰ হ’বলগীয়া হৈছিল সেই সময়ত প্ৰখ্যাত নাট্যকাৰ ছেমুৱেল বেকেটে এই নাটকখন লিখি শেষ কৰিছিল ৷ মানৱীয় মূল্যবোধ ভূলুণ্ঠিত হোৱাৰ সময়ত,  দুখ-দুৰ্দশা আৰু হতাশাৰ মাজত যেতিয়া জীয়াই থকা প্ৰধান সমস্যা হৈ পৰিছিল সেই সময়তে লিখা এই নাটক “গডোৰ অপেক্ষাত“ ৷   পৃথিৱী তোলপাল লগোৱা এই নাটকখনৰ মাজেৰে হয়তো নাট্যকাৰে আমাৰ সৰ্বসাধাৰণ মানুহৰ অন্তৰত থকা আশা-আকাংক্ষাৰ এক অন্তহীন অপেক্ষাৰ কথাকে বুজাব বিচাৰিছে ৷ এই এবচাৰ্ড নাটকখনে বেকেটক বিশ্বব্যাপি খ্যাতিৰ শিখৰলৈ লৈ যায় ৷ নাটক খনৰ বাবে ১৯৬৯ চনত ছেমুৱেল বেকেট নোবেল বটাৰে সন্মানিত হয়  ৷   নাটকৰ কাহিনী থুলমুলকৈ এনেধৰণৰ ৷

          ভ্লাডিমিৰ আৰু এষ্ট্ৰাগন এডাল বৃক্ষৰ তলত ল’গ হয় ৷ তেওঁলোকে বিভিন্ন বিষয়লৈ  আলোচনা কৰে ৷ আলোচনা বোৰৰ পৰা এটা কথা স্পষ্ট হয় যে তেওঁলোক গডো নামৰ মানুহ এজনৰ অপেক্ষাৰত, মানুহজনক তেওঁলোকে কেতিয়াও লগ পোৱা নাই ৷ কিছু সময়ৰ পিছত আন দুগৰাকী মানুহৰ আবিৰ্ভাব ঘটে – প’জো আৰু লগতে তেওঁৰ কৃতদাস লাকী ৷ বজাৰত বিক্ৰী কৰিবলৈ লাকীক লৈ আহিছিল ৷ লাকীৰ গলত এডাল বন্দীত্বৰ শিকলি, সি লগত প’জোৰ বাবে বহিবলৈ চকী আৰু বেগ লৈ ফুৰে ৷ লাকীয়ে বাকীবোৰক নাচি-বাগি আমোদ দিয়ে ৷ কিছু কথা বতৰাৰ পিছত প’জো আৰু লাকী গুচি যায় ৷ ইয়াৰ ঠিক পিছতে গডোৰ বাৰ্তাবাহক এজন আহে, ভ্লাডিমিৰ আৰু এষ্ট্ৰাগনক জনায় যে গডো সেইদিনা যদিও আহিবলগীয়া আছিল কিন্তু আহিব নোৱাৰিলে ৷ লগতে এইটোও ক’লে যে পিছ দিনাখন তেওঁ নিশ্চয়কৈ আহিব ৷ দুয়োজন ঘূৰি যাবলৈ সিদ্ধান্ত লয়, যদিও দেখা গ’ল তেওঁলোক দুজন মঞ্চৰ পৰা আঁতৰি নগ’ল আৰু নাটকৰ আঁৰকাপোৰ টানি দিয়া হয়  ৷

       পিছৰ দিনা সেই একেই সময়তে ভ্লাডিমিৰ আৰু এষ্ট্ৰাগন একেডাল বৃক্ষৰ তলত ল’গ হয় ৷ তেওঁলোক গডো নামৰ মানুহ জনৰ অপেক্ষাত ৰৈ থাকে ৷ এষ্ট্ৰাগনক  শেষৰাতি গডো ৰ বাবে অপেক্ষাত থকা কথাটো ভ্লাডিমিৰে মনত পেলাই দিব লগীয়া হয় ৷  আগদিনাৰ দৰে সেইদিনাও   প’জো আৰু লাকী মঞ্চত দেখা যায়, এইবাৰ প’জোক দেখা গ’ল অন্ধ  ৰূপত আৰু লাকীক বোবা ৰূপত ৷ প’জো আৰু লাকী গুচি যোৱাৰ পিছত  গ’ডোৰ বাৰ্তাবাহক জন উপস্থিত হয় আৰু জনায় যে গডো সেই নিশা আহিব নোৱাৰে কিন্তু পিছৰ দিনা আহিবই  ৷ ভ্লাডিমিৰে যেতিয়া জোৰকৈ ধৰিলে যে আগদিনা সেই একেই সময়তে কথা দিছিল যে সেইদিনা আহিবই, বাৰ্তাবাহকৰ মতে তেওঁ ভ্লাডিমিৰহঁতক লগেই পোৱা নাছিল ৷ দুয়োজন উভতি যাবলৈ সিদ্ধান্ত লয় যদিও দেখা গ’ল তেওঁলোক দুজন মঞ্চৰ পৰা আঁতৰি নগ’ল আৰু নাটকৰ আঁৰকাপোৰ টানি দিয়া হয় ৷   গডো হ’ল নাটকৰ এক অদৃশ্য চৰিত্ৰ, ভ্লাডিমিৰ আৰু এষ্ট্ৰাগন যাৰ বাবে অন্তহীন অপেক্ষাৰত ৷ বহুতো সমালোচকে ভাবে যে নাট্যকাৰ যিহেতু নাস্তিক, গডো চৰিত্ৰটো ভগৱানকে বুজাব বিচাৰিছে ৷

ভ্লাডিমিৰ আৰু এষ্ট্ৰাগন  গডোৰ অপেক্ষাত, যদিও কোনোদিন গ’ডোক লগ পোৱা নাই ৷ এই যে গডোৰ বাবে অপেক্ষা, এয়াই নেকি জীৱন যত আছে অপেক্ষা, অন্তহীন অপেক্ষা ৷ জন্মৰ পিছত ডাঙৰ-দীঘল হোৱালৈ অপেক্ষা, চাকৰি, ব্যৱসায় লৈ অপেক্ষা, ইয়াৰ পিছত বিবাহ, সন্তান, ধন-সম্পদলৈ অপেক্ষা ৷  এইবোৰ প্ৰাপ্তিৰ পিছত  নিজৰ খ্যাতি, সন্মানলৈ আৰু শেষত মৃত্যুলৈ অপেক্ষা ৷ কিছুমানৰ বাবে মৃত্যুৰ পিছতো পুনৰ জনম বা বৈকুণ্ঠ প্ৰাপ্তিলৈ অপেক্ষা ৷ মুঠতে জন্মৰ পৰা মৃত্যুলৈ অপেক্ষাৰ শেষ নাই ৷  জীবন যেন  এক অন্তহীন প্রতীক্ষাৰ  গল্প।   এই  প্রতীক্ষাক লৈয়ে  ছেমুৱেল বেকেটৰ যুগান্তকাৰী নাটক “গডোৰ অপেক্ষাত“ ৷

অন্তহীন অপেক্ষা, ভ্লাডিমিৰ আৰু এষ্ট্ৰাগনৰ অন্তসাৰশূন্য কথাবতৰা, নাটকৰ প্ৰতিটো চৰিত্ৰৰ মাজেৰে প্ৰকাশ পোৱা শূন্যতাত এক নঞাৰ্থবাদ (Nihilism ) ৰ উপস্থিতি দেখিবলৈ পোৱা যায় ৷   Nihilism শব্দটো আহিছে লেটিন শব্দ Nihil  ৰ পৰা, ইয়াৰ অৰ্থ  nothing ৷ এই ধাৰণাৰ বশবৰ্তী মানুহে ভাবে যে পৃথিৱী সত্য বুলি কোনো কথা নাই, নাই কোনো মূল্যবোধ, নীতি, আনকি বাস্তৱিকতাকো সন্দেহৰ চকুৰে চোৱা হয় ৷ নাটকৰ চৰিত্ৰ বোৰৰ অন্তসাৰশূন্য কথাবতৰা বোৰে নাট্যকাৰৰ এবচাৰ্ড, হাস্যৰস আৰু বিচ্চিন্নতাবাদৰ অনুভূতি দেখিবলৈ পাওঁ, ইয়াৰ মূলতে হ’ল  পৃথিৱীৰ প্ৰতি নাট্যকাৰৰ কিছু নঞাৰ্থবাদ ধাৰণাৰ ৷

          ছেমুৱেল বেকেটৰ নাটকত নঞাৰ্থবাদ চিন্তাধাৰাৰ মাজতো কিছু আশাৰ ৰেঙনিও দেখিবলৈ পাওঁ ৷ ভ্লাডিমিৰ আৰু এষ্ট্ৰাগনক  যেতিয়া জনায় যে গডো নাহে, তথাপি তেওঁলোক মঞ্চ এৰি আঁতৰি নাযায়, আঁৰকাপোৰ পৰে কিন্তু ৰৈ থাকে, বাস্তবৰ মুখামুখি হবলৈ  ৷ সপোনবোৰ ভঙাৰ পিছতো নতুন সপোন দেখা স্পৃহাই নিৰাশাৰ  মাজত আশাৰ ৰেঙনি বৰ্তাই ৰাখে ৷

সাহিত্যক জীৱনৰ দাপোন বুলি কোৱা হয় ৷ সাহিত্য কেৱল দাপোনেই নহয়, দাপোনত নেদেখা বহু কথা সাহিত্যৰ মাজেৰে প্ৰতিফলন ঘটে ৷  ছেমুৱেল বেকেটৰ “গডোৰ অপেক্ষাত“ নাটকৰ মাজেৰেও আমি আমাৰ সমাজখনৰ প্ৰতিফলন দেখিবলৈ পাওঁ ৷ ভ্লাডিমিৰ আৰু এষ্ট্ৰাগনৰ যি অপেক্ষা, সেয়া আমাৰ সকলোৰে অসম্পূৰ্ণ আশা, সুখ, শান্তিৰ প্ৰতিফলিত হোৱা যেন লাগে ৷ বহু আশা-আকাংক্ষাৰ অপৰিপূৰ্ণতাৰ আভাস পালেও মানুহে জীয়াই থকাৰ প্ৰেৰণা বিচাৰি পায় সেই অন্তহীন অপেক্ষাত যত এক অনবদ্য আশাৰ ৰেঙনি মনত তিৰবিৰাই থাকে৷ এষ্ট্ৰাগনৰ নিচিনা হয়টো আগৰ দিনটোত কি বিচাৰিছিল পাহৰিয়ে যায় ৷ গডো চৰিত্ৰ হৈছে জীৱনৰ সেই আশা-আকাংক্ষা যি বহু অপেক্ষাৰ অন্তত দেখা পোৱা নাযায়, অথচ আশাবোৰও মৰহি নাযায় ৷ 

প’জো চৰিত্ৰটো শাসক শ্ৰেণীক যেন প্ৰতিনিধিত্ব কৰে ৷ সময়ৰ লগে লগে নিজৰ কথাবোৰ সলনি হয়, আজি কোৱা কথা কাইলৈ পাহৰি যায় প’জোৰ নিচিনা ৷ সময়ৰ লগে লগে  অন্ধও হৈ যায়, জনসাধাৰণৰ দুখ –দুৰ্দশা নেদেখা হয় ৷ লাকী হ’ল সমাজৰ শোষিত নিপীড়িত জনতাৰ এজন ৷  প্ৰতিনিয়ত বোজা কঢ়িয়াই গোলামী কৰি থকা এজন সাধাৰণ মানুহ ৷ যেতিয়া গোলামীৰ বাবে অনুপযোগী হয় তেতিয়া তাক বিক্ৰী কৰা হয় ৷ এই শোষিত জনগণ প’জোৰ হাতোৰাৰ পৰা বছৰ বছৰ ধৰি ওলাব খুজিও পৰা নাই, দুখ-দুৰ্দশাৰ মাজত যেন লাহে লাহে তেওঁলোক বোবা হৈ যায়, নাটকখনৰ চৰিত্ৰৰ দৰে ৷

          যুগ-যুগ ধৰি  মানৱ জাতি এই নাটকৰ চৰিত্ৰৰ দৰে অপেক্ষাৰত - ভাল দিনলৈ, সুখ-শান্তিলৈ ৷ জীৱনৰ অর্থ-অনর্থ, আশা-নিৰাশা , প্রতীক্ষা-প্রাপ্তিৰ  এক দুর্লভ নাট্যচিত্র  এই নাটক  ।   বিশেষ কোনো ঘটনা  নাথাকিলেও, বিশেষ কোনো সমাপ্তি নাথাকিলেও  দর্শকক  ৰখা যায় গভীৰ  চিন্তাৰ  জগতত ৷ দর্শকক বাধ্য কৰায় মগজুৰ অনুশীলনৰ বাবে । জীবনৰ সত্য আৰু মৰীচিকাক স্পষ্ট ভাবে প্ৰকাশ পায়  এই নাটকৰ মাধ্যমত । বেকেটেৰ “ওৱেটিং  ফৰ  গডো“ সেয়েহে সমসাময়িক সময়ৰ  এক সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ  নাটক হিচাপে  সমাদৃত ৷

(৪ এপ্ৰিল, ২০২২ ৰ নিয়মীয়া বাৰ্তা বাতৰি কাকতত প্ৰকাশিত)